ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ Ε'-12 ΜΑΡΤΙΟΥ 1997(Ν.2472/1997):Συζήτηση αρχής Σ.Ν. Υπ. Δικαιοσύνης"Προστασία από επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα"(Εισηγήτρια)
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο αιώνας που τελειώνει και ο αιώνας που έρχεται, είναι οι αιώνες της πληροφορικής. Το κράτος, η κοινωνία, η οικονομία, έφθασαν πλέον στο σημείο να μην μπορούν άλλως να λειτουργήσουν παρά μόνο μέσω της αξιοποίησης της πληροφορίας.
'Ήδη το κράτος μπορεί να ασκεί την παρεμβατική του πολιτική, σε όση έκταση το κράτος αυτό είναι παρεμβατικό, χρησιμοποιώντας και επεξεργαζόμενο την πληροφορία. Δεν νοείται σήμερα άσκηση κοινωνικής πολιτικής χωρίς ένα σύστημα πληροφορικής, το οποίο παρέχει την αναγκαία υποδομή για την άσκησή της. Δεν μπορεί να ασκηθεί εκπαιδευτική πολιτική χωρίς την τεχνολογία της πληροφορίας. Δεν μπορεί το κράτος να λειτουργήσει και να ασκήσει το δημοσιονομικό του έργο, παρά μόνο με την αξιοποίηση της τεχνολογικής πληροφορίας.
Δεν είναι όμως μόνο το κράτος, το οποίο στηρίζεται πλέον στην πληροφορική. Είναι και η ιδιωτική οικονομία, διότι σήμερα η οικονομική, εμπορική και εν γένει κοινωνική δραστηριότητα, ασκείται με τη χρησιμοποίηση των ηλεκτρονικών υπολογιστών και την επεξεργασία και αξιοποίηση των πληροφοριών που παρέχονται μέσω αυτών των συστημάτων.
Τα πιστωτικά ιδρύματα, οι τράπεζες, οι ασφαλιστικοί οργανισμοί και οι επιχειρήσεις, λειτουργούν στηριζόμενες στην πληροφορία και την πληροφορική. Ο έμπορος της γωνίας και ο παντοπώλης της γειτονιάς, ακόμα και αυτοί, δεν μπορούν σήμερα να ασκήσουν το έργο τους παρά μόνο με τη χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή και με την αποθήκευση πληροφοριών που αναφέρονται στην πελατεία τους και στη διακίνηση των προϊόντων τους.
Η κοινωνία της πληροφορίας είναι, λοιπόν, γεγονός. Ταυτόχρονα όμως, είναι γεγονός και κάτι άλλο. 'Ότι αυτή η τεχνολογική εξέλιξη οδηγεί και στη συγκέντρωση της εξουσίας σε αφανείς πόλους και αφανή κέντρα εξουσίας, τα οποία, ενισχυόμενα από τις δυνατότητες της πληροφορικής, είναι ενδεχόμενο, πολύ πιθανό ή και βέβαιο, να δημιουργούν τεράστιους κινδύνους για την ελευθερία των πολιτών, -και για την αξιοπρέπεια και για την προστασία της προσωπικότητάς τους.
Πιστεύω μάλιστα, ότι ο μεγαλύτερος κίνδυνος από την εξάπλωση της πληροφορικής, δεν είναι πλέον η οργάνωση του κράτους που στηρίζεται στην πληροφορική και στην επεξεργασία των προσωπικών πληροφοριών, αλλά είναι η ιδιωτική δραστηριότητα και τα διάφορα κέντρα εξουσίας, τα οποία ασκούν πλέον τη φανερή και, το χειρότερο, την αφανή εξουσία τους χρησιμοποιώντας τις προόδους και τα επιτεύγματα της πληροφορικής.
Γι' αυτό ακριβώς, νομίζω ότι είναι η ύστατη στιγμή -είμαστε η τελευταία ευρωπαϊκή χώρα που έχουμε αφήσει τον πολίτη μας εντελώς απροστάτευτο έναντι αυτής της επιδρομής της ηλεκτρονικής πληροφορίας, είμαστε η τελευταία χώρα που δε διαθέτουμε την ανάλογη νομοθεσία- είναι απολύτως αναγκαίο, ακόμα και εάν το νομοσχέδιο το οποίο εισάγει η Κυβέρνηση δεν ικανοποιεί ως προς τις εξασφαλιστικές ρυθμίσεις του ατόμου, να ψηφιστεί ένα παρόμοιο νομοσχέδιο για την προστασία του ατόμου από την επεξεργασία των προσωπικών πληροφοριών. Διότι, το παράδοξο είναι, ότι αυτήν τη στιγμή στη Χώρα μας ο καθένας μπορεί να δημιουργήσει ηλεκτρονικό αρχείο επεξεργασίας προσωπικών πληροφοριών ανεξέλεγκτα, χωρίς περιορισμούς, χωρίς έλεγχο, χωρίς επίβλεψη και χωρίς κυρώσεις.
'Όλοι μας βομβαρδιζόμαστε ανά πάσα στιγμή από έντυπα, διαφημιστικά φυλλάδια και επιστολές που απευθύνονται σε εμάς προσωπικά και μας αποκαλύπτουν στοιχεία από την ιδιωτική μας ζωή, γνωστά ήδη σε εκείνους οι οποίοι απευθύνονται σε εμάς, στοιχεία που αναφέρονται στα χόμπυ, στις συνήθειες, στον τρόπο διαβίωσης και στις προτιμήσεις μας. Και μένουμε έκπληκτοι και διερωτώμεθα πώς είναι δυνατόν τα στοιχεία αυτά να βρίσκονται στα χέρια επιχειρηματιών, διαφημιστών ή οποιονδήποτε άλλων ασχολούνται και έχουν ενδιαφέρον και συμφέρον να μας επηρεάσουν στις επιλογές μας.
Εάν, λοιπόν, βρισκόμαστε σ' αυτό το σημείο της έκθεσης της προσωπικής μας ζωής και των δικαιωμάτων μας στην ηλεκτρονική επεξεργασία, είναι απολύτως αναγκαίο να προχωρήσουμε στην ψήφιση ενός νόμου, ο οποίος θα προστατεύει τον πολίτη από το λεγόμενο "ηλεκτρονικό φακέλωμα", θα δίνει δικαιώματα και θα καθιστά επιτέλους απτή πραγματικότητα τις συνταγματικές διατάξεις.
Το ότι έχουμε αργήσει και μόλις τώρα έρχεται αυτό το νομοσχέδιο, οφείλεται σε πάρα πολλούς λόγους. Η αλήθεια είναι ότι η κυβέρνηση το έχει εξαγγείλει πάρα πολλές φορές -ήταν και στις προγραμματικές δηλώσεις- αλλά παρ' όλα αυτά, η καθυστέρηση επήλθε. Η αλήθεια είναι ότι και η Νέα Δημοκρατία, όταν ήταν κυβέρνηση, κατήρτισε πολλά τέτοια σχέδια. 'Ένα απ' αυτά μάλιστα κατατέθηκε, το οποίο απεσύρθη. Και ήμουν εγώ εκείνη η οποία ως Υπουργός Δικαιοσύνης, το απέσυρα, με την πρόθεση να βελτιωθεί και να καταστεί περισσότερο αποτελεσματικό. Πιστεύω ότι όλες αυτές οι καθυστερήσεις έγιναν με αγαθή πρόθεση, ώστε το νομοσχέδιο να γίνει όσο γίνεται τελειότερο. Δυστυχώς όμως, ενώ εμείς τρέχαμε όλο αυτό το διάστημα για τον καλύτερο νόμο και προσπαθούσαμε να βελτιώσουμε τις διατάξεις του, παράλληλα η έφοδος της ηλεκτρονικής πληροφορίας προχωρούσε πολύ περισσότερο και δημιουργούσε τις καταστάσεις τις οποίες ανέφερα.
Η αλήθεια είναι, ότι κανένας ευρωπαϊκός νόμος απ' αυτούς που έχουν ψηφιστεί -είμαστε νομίζω η τελευταία ευρωπαϊκή χώρα που δε διαθέτουμε δίκτυο προστασίας του πολίτη από το ηλεκτρονικό φακέλωμα- δεν ήταν τέλειος, όταν ψηφίστηκε, και κανένας δεν έμεινε χωρίς βελτίωση. Τέσσερα έως πέντε χρόνια είναι η διάρκεια ισχύος του κάθε νόμου που ψηφίστηκε στις ευρωπαϊκές χώρες και χρειάστηκε βελτίωση, τροποποίηση και αλλαγή.
Είναι βέβαιο ότι και αυτός ο νόμος ο οποίος έρχεται, με τις ατέλειες τις οποίες παρουσιάζει και στις οποίες θα αναφερθώ, αν έχω το χρόνο, γρήγορα θα ξανατροποποιηθεί. 'Όμως, αυτή είναι η μοίρα αυτής της νομοθετικής δραστηριότητας στον τομέα των ηλεκτρονικών πληροφοριών. Είναι τόσο ραγδαία η εξέλιξη, είναι τόσο απρόβλεπτες οι τεχνολογικές εξελίξεις, ώστε μοιραία και ο κάθε νόμος θα έχει μία περιορισμένη διάρκεια και γρήγορα θα χρειάζεται προσαρμογή.
Ποιες είναι οι διατάξεις του Συντάγματος και των άλλων συμβάσεων οι οποίες μας επιβάλλουν και μας υποχρεώνουν να ψηφίσουμε αυτό το νόμο;
Το άρθρο 9 του Συντάγματος ορίζει ότι η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή είναι απαραβίαστες.
Το άρθρο 5 προστατεύει την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας.
Το άρθρο 2 του Συντάγματος μιλάει για την αξία του ανθρώπου.
Ποια αξία όμως και ποια αποτελεσματικότητα έχουν αυτές οι συνταγματικές διατάξεις, εάν δεν ψηφιστεί ειδικά ο νόμος ο οποίος υλοποιεί και εφαρμόζει αυτές τις συνταγματικές διατάξεις για την προστασία του πολίτη;
Υπάρχει φυσικά και η διεθνής ευρωπαϊκή σύμβαση, που μας επέβαλε την προσαρμογή. Και τέλος, υπάρχει και το κείμενο της Οδηγίας της ΕΟΚ το οποίο είναι αρκετά λεπτομερειακό και καθορίζει τις κατευθύνσεις προς τις οποίες οφείλουμε να κινηθούμε.
Πάντως, όλα αυτά τα υποδείγματα δεν αναιρούν την υποχρέωσή μας, να προχωρήσουμε με περίσκεψη και να επιλέξουμε εκείνες τις ρυθμίσεις, οι οποίες εξασφαλίζουν την καλύτερη ισορροπία, μεταξύ της ανάγκης προστασίας του πολίτη και του βίου του από την ηλεκτρονική επεξεργασία, και των αναγκών της ελεύθερης διακίνησης της οικονομίας και της εμπορικής ζωής.
'Έρχομαι στο νομοσχέδιο, το οποίο η Νέα Δημοκρατία επί της αρχής και κατ' αρχήν το ψηφίζει ακριβώς για τους λόγους, για τους οποίους σας εξέθεσα αυτήν τη στιγμή, αλλά αυτό δεν εμποδίζει να εκφράσουμε τις παρατηρήσεις μας και τις αντιρρήσεις μας σε διατάξεις, οι οποίες κατά την άποψή μας δεν εξασφαλίζουν και δεν προστατεύουν τον πολίτη αποτελεσματικά έναντι της ηλεκτρονικής πληροφορίας.
Λίγες σκέψεις και επιφυλάσσομαι να είμαι διεξοδικοτέρη, όταν θα συζητήσουμε τα άρθρα.
Ποιες είναι οι ασφαλιστικές δικλείδες προστασίας του πολίτη σε ένα τέτοιο νομοσχέδιο; Πρώτα, ο ίδιος ο πολίτης. Πρέπει ν' αποκτήσει δικαιώματα αυτοπροστασίας του έναντι της ηλεκτρονικής επιβουλής και επίθεσης.
Δεύτερο είναι το κράτος, το οποίο πρέπει να παράσχει στον πολίτη τη δυνατότητα και αυτοπροστασίας και κρατικής προστασίας.
Και το τρίτο είναι οι κυρώσεις, οι οποίες πρέπει να παρέχονται, ο έλεγχος κυρίως, και οι κυρώσεις.
Τι γίνεται με το νομοσχέδιο; Ο ίδιος ο πολίτης ενισχύεται στην προσπάθειά του να αυτοπροστατευθεί; Τρία είναι τα στοιχεία που ενδυναμώνουν τον πολίτη για να μπορέσει να προστατευθεί από το λεγόμενο "ηλεκτρονικό φακέλωμα". Το ένα είναι να μαθαίνει ότι τα προσωπικά του στοιχεία γίνονται αντικείμενο ηλεκτρονικής προστασίας.
Σήμερα, κανένας μας δεν ξέρει ποιος φακελώνει ποιον, για να χρησιμοποιήσω τη λαϊκή έκφραση, κανένας μας δεν ξέρει ποιος ξεκινάει να φτιάξει ένα αρχείο προσωπικών πληροφοριών για τον κάθε πολίτη και τι περιέχει μέσα. Και μιλάω περισσότερο για τον ιδιωτικό χώρο και λιγότερο για τον κρατικό.
'Άρα, το πρώτο που πρέπει να εξασφαλίσουμε από το νομοθέτημα, είναι η γνωστοποίηση στον πολίτη ότι κάπου κάποιος ή κάποιοι αρχίζουν και επεξεργάζονται τις προσωπικές του πληροφορίες.
Το δεύτερο στοιχείο είναι να εξαρτήσουμε αυτήν την επεξεργασία από τη συγκατάθεσή του. Αν θέλει ο ίδιος πρέπει να γίνεται αυτή η επεξεργασία και μόνο κατ' εξαίρεση και για ειδικούς λόγους να μπορεί να παρακάμπτεται η συγκατάθεσή του.
Το τρίτο δικαίωμα που πρέπει να του εξασφαλίσουμε είναι η πρόσβαση σε αυτά τα αρχεία, δηλαδή να μπορεί ανά πάσα στιγμή να ανατρέχει σε αυτά τα αρχεία, να μαθαίνει τι συμβαίνει και να μπορεί να επεμβαίνει, να ζητεί διορθώσεις και διαγραφές.
Το νομοσχέδιο περιλαμβάνει αυτά τα δικαιώματα, αλλά νομίζω -εδώ είμαστε, κύριε Υπουργέ, και μπορούμε να βελτιώσουμε την κατάσταση- ότι δεν είναι παντού αποτελεσματικό. 'Ένα παράδειγμα: Το δικαίωμα ενημέρωσης. Λέει ότι ο υπεύθυνος που κάνει ένα αρχείο, οφείλει κατά το στάδιο συλλογής δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα να ενημερώνει με τρόπο πρόσφορο και σαφή το υποκείμενο, για τα εξής στοιχεία. Και αναφέρονται.
Τι θα πει "κατά το στάδιο της συλλογής;" Το στάδιο της συλλογής έχει μία μεγάλη διάρκεια και περιλαμβάνει και τη γνωστοποίηση και περιλαμβάνει και άλλα στάδια. Σε ποιο στάδιο θα γίνει αυτή η γνωστοποίηση;
Είχα την πρόνοια και πήρα τον ιταλικό νόμο και τον συνέκρινα με αυτό που ψηφίζουμε εμείς. Ο ιταλικός νόμος είναι ο τελευταίος που ψηφίστηκε μετά την Οδηγία της ΕΟΚ, άρα είναι ο πλέον ενημερωμένος.
Λέει, λοιπόν, στο σημείο αυτό και το φέρνω για παράδειγμα, ότι η γνωστοποίηση γίνεται κατά την έναρξη της συλλογής και προ πάσης γνωστοποιήσεως. Αυτό ως παράδειγμα.
Η συγκατάθεση, πρέπει να είναι, όπως λέει η Οδηγία της ΕΟΚ, ρητή, ελεύθερη, σαφής, με επίγνωση. Δεν βλέπω παραδείγματος χάρη στον ορισμό της συγκατάθεσης τον όρο "εν πλήρη επιγνώσει", κάτι που είναι πολύ σημαντικό για να αντιμετωπισθεί η συγκατάθεσή εκείνου του οποίου οι προσωπικές πληροφορίες αποθηκεύονται.
Αλλά εκείνο, το οποίο κυρίως με έχει προβληματίσει είναι ότι η συγκατάθεση δεν είναι, το κυρίαρχο στοιχείο και ο πρωταρχικός όρος για να επιτραπεί μία ηλεκτρονική επεξεργασία και να ακολουθήσουν οι εξαιρέσεις, αλλά ότι η συγκατάθεση μπαίνει ως μία από τις πολλές προϋποθέσεις, ένεκα των οποίων και με βάση τις οποίες μπορεί να προχωρήσει μία ηλεκτρονική επεξεργασία.
Το δικαίωμα της πρόσβασης εξαρτάται από την καταβολή κάποιου χρηματικού ποσού. 'Έψαξα και τη γερμανική και την ιταλική νομοθεσία. Κανένας δεν πληρώνει έστω και ελάχιστα για να έχει πρόσβαση σε ηλεκτρονικό αρχείο που τον αφορά. Εδώ, αυτό πρέπει να γίνεται ατελώς διότι δεν ξέρουμε μελλοντικά σε πόσα ηλεκτρονικά αρχεία θα περιλαμβάνονται τα προσωπικά μας δεδομένα. Για σκεφθείτε, λοιπόν, κάθε φορά να πρέπει να καταβάλλεται ένα χρηματικό ποσό.
Σε άλλο σημείο που αφορά τα ευαίσθητα δεδομένα, με τα οποία θα ασχοληθώ διεξοδικότερα, απαιτείται μεν η συγκατάθεση, αλλά ενώ άλλες νομοθεσίες προβλέπουν γραπτή συγκατάθεση, το νομοσχέδιο λέει "ρητή συγκατάθεση". Νομίζω, ότι και εδώ πρέπει να γίνουμε αυστηρότεροι.
Εκεί όμως που έχω σοβαρές επιφυλάξεις είναι στις ρυθμίσεις που γίνονται για τα λεγόμενα ευαίσθητα δεδομένα και, γενικότερα για τις ευχέρειες και διευκολύνσεις που δίδονται στα ηλεκτρονικά αρχεία για τους λεγόμενους δημοσιογραφικούς σκοπούς. Νομίζω ότι σ' αυτόν το χώρο και σ' αυτό το σημείο το νομοσχέδιο πηγαίνει πάρα πολύ μακριά και ανοίγει πόρτες, ή νομιμοποιεί ήδη ανοιγμένες πόρτες, που δεν ξέρουμε πώς θα καλυφθούν. Αφήνει έρμαιο τον πολίτη και την ιδιωτική του ζωή στα χέρια κέντρων εξουσίας που, όπως είπα στην αρχή, και ανεξέλεγκτα είναι και αφανή.
Τα ευαίσθητα δεδομένα είναι εκείνα που αφορούν τα φυλετικά χαρακτηριστικά, τη φυλετική εθνική προέλευση, τα πολιτικά φρονήματα, τις θρησκευτικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις, τη συμμετοχή σε ένωση ή σε σωματείο, την υγεία, την κοινωνική πρόνοια και την ερωτική ζωή. Αυτά, λοιπόν, εξαρτώνται από τη συγκατάθεση. Αν υπάρχει συγκατάθεση, δεν υπάρχει πρόβλημα. Για μένα αυτή η συγκατάθεση πρέπει να είναι γραπτή. 'Όποιος ξεκινάει με ευαίσθητα δεδομένα πρέπει να έχει γραπτή συγκατάθεση. Και βεβαίως πρέπει να είναι απαραίτητη και η άδεια της αρχής. Αλλά πέρα απ' αυτό, υπάρχουν στο νομοσχέδιο και περιπτώσεις στις οποίες μπορεί να γίνει αποδελτίωση και συγκέντρωση και επεξεργασία ευαίσθητων δεδομένων και χωρίς τη συγκατάθεση του προσώπου, εφόσον δικαιολογείται από ορισμένους λόγους, μεταξύ των οποίων είναι η επεξεργασία να αφορά δημόσια πρόσωπα ή πρόσωπα της επικαιρότητος και να πραγματοποιείται για δημοσιογραφικούς σκοπούς στο πλαίσιο καλλιτεχνικής έκφρασης.
Εδώ ανοίγει διάπλατα μία πόρτα απέναντι στην οποία δεν ξέρουμε πώς θα προστατευθεί ο πολίτης. Είχα πάλι την ευαισθησία να ψάξω για να δω σε άλλες νομοθεσίες τι γίνεται. Κοίταξα στην ιταλική νομοθεσία, γιατί πιστεύω ότι είναι μία νομοθεσία που είναι πιο κοντά σε εμάς. Εκεί γίνονται δύο ρυθμίσεις πάρα πολύ σημαντικές σ' αυτό το θέμα. Κατ' αρχήν θέματα που αναφέρονται στην υγεία και στη σεξουαλική ζωή βγαίνουν από την ηλεκτρονική επεξεργασία για δημοσιογραφικούς σκοπούς.
Το δεύτερο είναι ότι η διάταξη δεν αναφέρεται σε δημοσιογραφικούς σκοπούς, αλλά στην άσκηση του δημοσιογραφικού λειτουργήματος, κάτι που είναι πολύ διαφορετικό από τους δημοσιογραφικούς σκοπούς. Το σπουδαιότερο είναι ότι η χορήγηση της αδείας γι' αυτόν το σκοπό συνδέεται απαραίτητα με τον κώδικα δεοντολογίας.
Μόνο τότε δίδεται η άδεια και μόνο εφ' όσον ο κώδικας δεοντολογίας προβλέπει τις προϋποθέσεις για την αποδελτίωση και την επεξεργασία ευαίσθητων στοιχείων.
Έχω κι άλλες παρατηρήσεις για την αρχή, καθώς και άλλες παρατηρήσεις για τις κυρώσεις, αλλά ο χρόνος δε φτάνει. Θα ήθελα όμως, ειδικά σ' αυτό το σημείο της δημοσιογραφικής επεξεργασίας των προσωπικών πληροφοριών, να κρούσω τον κώδωνα του κινδύνου για τις ρυθμίσεις που περιλαμβάνονται στο νομοσχέδιο και να επισημάνω ότι μόνο τότε θα μπορέσουμε να προστατεύσουμε αποτελεσματικά τον πολίτη, εάν συνδέσουμε αυτού του είδους την αποδελτίωση και επεξεργασία ευαίσθητων προσωπικών πληροφοριών με την τήρηση ενός κώδικα δεοντολογίας.
Τον ακούμε χρόνια από τους δημοσιογράφους και τα δημοσιογραφικά τους όργανα. Συνεχώς ετοιμάζεται κώδικας δεοντολογίας, κώδικα δεοντολογίας δε βλέπουμε και δεν ξέρω πότε θα δούμε. Εάν αυτό είναι ένα στοιχείο που ενδιαφέρει τα δημοσιογραφικά όργανα, ήρθε η ώρα να θεσμοθετήσουμε το άνοιγμα ή τη δυνατότητα ηλεκτρονικής επεξεργασίας προσωπικών πληροφοριών για την άσκηση του δημοσιογραφικού λειτουργήματος, αλλά μόνο σε σχέση με τον κώδικα δεοντολογίας.